ﻣـﻌﻄﺮ، ﺧـﻮشﻃـﻌﻢ و ﭘُـﺮﻣـﺼﺮف، ﮐﻪ ﻏـﺎﻟـﺒﺎًدمﮐﺮدۀ آن راﯾﺞﺗـﺮﯾﻦ ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ دراﯾﺮان و اﻏـﻠﺐ ﮐﺸﻮرﻫـﺎی و ﺳـﺎﻟـﻬﺎ ﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣـﺼﺮف آن دراﯾﻦ ﺳـﺮزﻣﯿﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﻫـﻤﮕﺎﻧﯽ و ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﯾﮏ ﻋـﺎدت در ﭼـﺎی، ازﮔﯿﺎﻫـﺎن اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻪﺷـﻤﺎرﻣﯽرود
ﺷﺮاﯾﻂﻣﺨﺘﻠﻒرواجﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ. دمﮐﺮدن ﺑـﺮگ ﺧﺸﮏ ﭼـﺎی ﺑـﻪ روﺷـﻬﺎی وﯾﮋه، ﭼـﻨﺪ ﮐﺎرﺑـﺮد دارد: اﻟـﻒ ـ ﺑـﻪ ﻋـﻨـﻮان ﯾﮑﯽ ازﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯿﻬﺎی اﺻﻠﯽ ﺻـﺒﺤﺎﻧـﻪ؛ب ـ ﭘــﺲ ازﻣــﺼﺮف ﻫــﺮوﻋـــﺪه ﻏـــﺬا، درﺑﯿﺸﺘـﺮﻧــﻘﺎط اﯾـﺮان؛ ج ـ ﺑـــﻪﻋــﻨﻮان ﻣﯿـﺎنوﻋـــﺪهای ﻓـــﺮحﺑــﺨﺶ درﺣﯿـﻦ ﮐﺎرو ﻓـﻌـﺎﻟﯿﺖ؛ د ـ ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧـﯽ ﻣـﺨﺼﻮص ﭘــﺬﯾﺮاﯾﯽ ازﻣﯿﻬﻤﺎن؛ ﻫ ـ ﯾﮑﯽ ازﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯿﻬﺎی ﺿـﺮوری ﻃﯽ ﻣـﺮاﺳـﻢ ﺟـﺸﻦ و ﻋـﺰا؛ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ازﺟــﻤﻠﻪ رﻓــﺘﺎرﻫــﺎی روزاﻧــﻪ درﻧــﻈﺎم ﻏــﺬاﯾﯽ و ﻓــﺮﻫــﻨﮓ ﻣــﺮدم اﯾﺮان و ﺑــﺮﺧﯽ ازﮐﺸﻮرﻫــﺎی اﺳــﻼﻣﯽ ﻣــﺤﺴﻮب
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. اﺣـﺘﻤﺎﻻ ًﭼـﺎی، ﭘـﺲ ازآب، ﭘـﺮﻣـﺼﺮفﺗـﺮﯾﻦ ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻧـﺰد اﯾﺮاﻧﯿﻬﺎ ﺳـﺖ. رواج ﻣـﺼﺮف ﭼـﺎی ﻧـﻪﺗـﻨﻬﺎ دراﯾﺮان، ﺑﻠﮑﻪ دردﯾﮕﺮ
ﮐﺸﻮرﻫـﺎی اﺳـﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰﺑـﻪ ﭼـﺸﻢ ﻣﯽﺧـﻮرد، ازﺟـﻤﻠﻪ دراﻓـﻐﺎﻧﺴـﺘﺎن، ﮐﺸﻮرﻫـﺎی ﻓـﺮارود، آذرﺑـﺎﯾﺠﺎن، ﻋـﺮاق، ﺗـﺮﮐﯿﻪ، ﺳـﻮرﯾﻪ،
ﻋﺮﺑﺴﺘﺎنو ﮐﺸﻮرﻫﺎیﺣﺎﺷﯿﮥﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس.
واژهﺷﻨﺎﺳﯽو ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ
ﭼـﺎی، ﭼـﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﭼـﺎﺋﯽ، ﺑـﺮگ ﮔﯿﺎﻫﯽ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧـﺎم ﮐﻪ آن را ﺟـﻮﺷـﺎﻧﯿﺪه و ﻣـﺎﻧـﻨﺪ ﻗـﻬﻮه ﻣﯽﻧـﻮﺷـﻨﺪ )ﺑـﺮﻫـﺎن … ؛ آﻧـﻨﺪراج؛ ﻧﻔﯿﺴﯽ.( ﻣــﻌﺮب اﯾﻦ واژه ﺷــﺎی اﺳــﺖ )ﺷــﺮف، 878؛ اودی، ۴۴؛ ﺟــﺒﺮ، ۷۳۲.( رﯾﺸﮥ واژۀ ﭼــﺎی ازواژۀ ﭼﯿﻨﯽ ﻧــﻮ ﯾﻌﻨﯽ č’a
اﺳـﺖ ﮐﻪ دردورۀ ﺗـﺌﺎﻧـﮓ، ﺑـﻪ ﺻـﻮرت (dža) ja ﺗﺼﺤﯿﻒ ﺷـﺪ. ﻫـﺮﭼـﻨﺪ درﺗـﺒﺖ ﻫـﻨﻮزواژۀ ﭼﯿﻨﯽ ﮐﻬﻦ ja ﻣـﺮﺳـﻮم اﺳـﺖ، اﻣـﺎ درﻣـﻐﻮﻟﯽ، ﺗـﺮﮐﯽ، ﻓـﺎرﺳﯽ، ﻫـﻨﺪی، ﭘـﺮﺗـﻐﺎﻟﯽ، ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﻧـﻮ و روﺳﯽ čai ﺑـﻪ ﺷﮑﻞ ﯾﮑﺴﺎن )ﺑـﺮﮔـﺮﻓـﺘﻪ از(č’a ﺗـﻠﻔﻆ ﻣﯽﺷـﻮد
)ﻻوﻓﺮ، .(553
ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﺷـﺎراﺗﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑـﺮاﯾﻨﮑﻪ ﺧـﺎﺳـﺘﮕﺎه ﭼـﺎی، ژاﭘـﻦ ﯾﺎ ﻫـﻨﺪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ، اﻣـﺎ ﺗـﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮﻣـﻨﺎﺑـﻊ ﻣـﻌﺘﺒﺮ، ﭼﯿﻦ را ﺧـﺎﺳـﺘﮕﺎه واﻗﻌﯽ اﯾﻦ ﮔﯿﺎه داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ )ﻧﮑ : دﻧـﺒﺎﻟﮥ ﻣـﻘﺎﻟـﻪ.( درﯾﮏ اﻓـﺴﺎﻧﮥ ژاﭘﻨﯽ آﻣـﺪه ﮐﻪ راﻫـﺒﯽ ﻫـﻨﺪی ﮐﻪ در۹۱۵ م از
ﻫـﻨﺪ ﺑـﻪ ﭼﯿﻦ ﻣﯽرﻓـﺘﻪ اﺳـﺖ، ﺑـﻪﺳـﺒﺐ آﻧﮑﻪ ﺧـﻮاﺑـﺶ ﻣﯽﺑـﺮد، اززﯾﺎرت ﻣـﻌﺒﻮد ﺧـﻮد ﻣﺤـﺮوم ﻣﯽﺷـﻮد و ازروی ﻋـﺼﺒﺎﻧﯿﺖ،
دو ﻋـﺪد ازﻣـﮋهﻫـﺎی ﺧـﻮد را ﻣﯽﮐَﻨﺪ. ﻣـﮋهﻫـﺎ ﺗـﺒﺪﯾﻞ ﺑـﻪ ﺑـﻮﺗـﻪای ﻣﯽﺷـﻮﻧـﺪ و ازآن ﺑـﻮﺗـﻪ درﺧـﺖ ﭼـﺎی ﻣﯽروﯾﺪ. ازاﯾﻦرو،
ً |
ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺑﺮﮔﻬﺎی اﯾﻦ درﺧﺖ را زدودن ﺧﻮاب و ﺧﺴﺘﮕﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )ﮐﺎﻧﺪول، .(118-117 ﻣﺴــﻠﻤﺎ ﭼﯿﻨﯿﻬﺎ ﻣــﺪﺗــﻬﺎ ﭘﯿﺶ از۹۱۵ م ﭼــﺎی را ﻣﯽﺷــﻨﺎﺧــﺘﻪاﻧــﺪ و ﭘﯿﺸﯿﻨﮥ اﯾﻦ ﮔﯿﺎه درﭼﯿﻦ ﺑــﻪ ۰۰۷۲ قم ﻣﯽرﺳــﺪ )ﺑــﺮﯾﺘﺎﻧﯿﮑﺎ، 596 / .(XI درآﺛــﺎرﮐﻨﻔﺴﯿﻮس )ح ۱۵۵- ۹۷۴ قم( ﻧﯿﺰاﺷــﺎراﺗﯽ ﺑــﻪ اﯾﻦ ﮔﯿﺎه ﺷــﺪه، اﻣــﺎ ﻧﺨﺴــﺘﯿﻦ ﺳــﻨﺪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ درﺑـﺎرۀ ﭼـﺎی درﺷـﺮح ﺣـﺎل ﯾﮏ ﻣـﻘﺎم ﭼﯿﻨﯽ )د ۳۷۲ م( آﻣـﺪه اﺳـﺖ ) آﻣـﺮﯾﮑﺎﻧـﺎ، 342 / .(XXVI ﯾﮑﯽ ازدﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﻫـﻨﺪ را ﺑـﻪﻋـﻨﻮان ﺧـﺎﺳـﺘﮕﺎه ﭼـﺎی ﻣـﺮدود ﻣﯽﮐﻨﺪ، اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ واژۀ ﻣـﻌﺎدﻟﯽ درزﺑـﺎن ﺳﻨﺴﮑﺮﯾﺖ ﺑـﺮای ﭼـﺎی ﻧﯿﺴﺖ
ً |
ً |
و ﺣﺘﻰزﺑﺎن ﻫﻨﺪیﻧﻮ ﺑﺮایآن ﻣﻌﺎدﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﮐﺎﻧﺪول، .(118 ﺑﺴﯿﺎرﻣﺸﮑﻞ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑـﺘﻮان ﺗـﺎرﯾﺦ دﻗﯿﻖ ﻣـﺼﺮف ﭼـﺎی ﭼﯿﻨﯽ را درﺟـﻬﺎن اﺳـﻼم ﻣـﺸﺨﺺ ﮐﺮد. ﺗـﺎﮐﻨﻮن ﮐﻬﻦﺗـﺮﯾﻦ اﺛـﺮی ﮐﻪ درآن ﻣـﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑـﺎرۀ ﭼـﺎی ذﮐﺮﺷـﺪه، ﮐﺘﺎب اﺧـﺒﺎراﻟﺼﯿﻦ و اﻟـﻬﻨﺪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ ﺳـﻔﺮﻧـﺎﻣـﻪای ﮐﻪ ﻇـﺎﻫـﺮا ﺗـﺎﺟـﺮی ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺗـﺎﺟـﺮدر۷۳۲ ق / ۱۵۸ م آن را ﻧـﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ و درآن ﻣـﺸﺨﺼﺎ ازﻣـﺼﺮف ﻧـﻮﻋﯽ ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺣـﺎﺻـﻞ ازﺑـﺮگ
ﭼﺎی ﭼﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ ﺳﺎخ]۱[ ﺑﻮده،ﺻﺤﺒﺖﻣﯽﮐﻨﺪ )ص ۷۴؛ ﻧﯿﺰﻧﮑ : ﯾﻮل، 131 / .(I
اﺑـﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ دراﻟﺼﯿﺪﻧـﻪ زﯾﺮﻋـﻨﻮان »ﺟـﺎء« )ﭼـﺎی( ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﻣـﻔﺼﻞ ﺑـﻪ اﯾﻦ ﮔﯿﺎه، و ﺧـﺎﺳـﺘﮕﺎه، ﻧـﺤﻮۀ ﺗﻬﯿﻪ و ﺷـﺮب،
ﻃـﻌﻢ و ﻣـﻨﺎﻓـﻊ آن ﭘـﺮداﺧـﺘﻪ اﺳـﺖ. او رواﯾﺖ ﺟـﺎﻟﺒﯽ را ﻧـﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺧـﻮاص ﻓـﺮاوان ﭼـﺎی، ﻋـﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﺷـﻨﺎﺧـﺖ اﯾﻦ ﮔﯿﺎه و ﻣـﺼﺮف ﮔﺴـﺘﺮدۀ آن اﺷـﺎره دارد: »و ﭼﻨﯿﻦ ﮔـﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺳـﺒﺐ ﻣـﻌﺮﻓـﺖ او آن ﺑـﻮد ﮐﻪ ﭘـﺎدﺷـﺎه ﭼﯿﻦ ﺑـﺮﯾﮑﯽ ازﺧـﻮاص ﺣـﻀﺮت ﺧـﻮد ﺧـﺸﻢ ﮔـﺮﻓـﺖ. ﻣـﺜﺎل داد ﺗـﺎ او را ازﺣـﻀﺮت او ﻧﻔﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ و درﮐﻮﻫـﻬﺎ ﺑـﮕﺬاﺷـﺘﻨﺪ و آن ﺷـﺨﺺ زردﭼﻬـﺮه ﺑـﻮد و ﻣـﻌﻠﻮل. روزی ازﻏـﺎﯾﺖ ﮔـﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑـﺮاﻃـﺮاف ﮐﻮﻫﯽ ﻣﯽﮔﺸـﺖ. ﻧـﺎﮔـﺎه اﯾﻦ ﻧـﺒﺎت را ﺑﯿﺎﻓـﺖ و ﻏـﺬا]ی[ ﺧـﻮد ازو ﺳـﺎﺧـﺖ ﺗـﺎ در ﻣـﺪت اﻧـﺪک آﺛـﺎرﺻـﺤﺖ و ﺣـﺴﻦ ﺻـﻮرت ﺑـﻪ ﺗـﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﻇـﺎﻫـﺮﺷـﺪ و او ﻫـﻤﭽﻨﺎن ﺑـﺮآن ﻣـﺪاوﻣـﺖ ﻣﯽﻧـﻤﻮد و درﮐﻤﺎل ﻗـﻮت و ﺣـﺴﻦ ﺻـﻮرت ﻣﯽﻓـﺰود … ﭼـﻮن آن ﺧـﺎﺻﯿﺖ او ﻣـﻌﻠﻮم ﺷـﺪ، اﻃـﺒﺎ او را درﻣـﻌﺮض ﺗﺠـﺮﺑـﻪ آوردﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺗـﻤﺎﻣـﺖ ﻣـﻨﺎﻓـﻊ
او ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮدﻧﺪ و او را درادوﯾﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮدﻧﺪ« )ﻧﮑ : ﮐﺎﺳﺎﻧﯽ، ۱ / ۵۹۱-۷۹۱.( رﺷﯿﺪاﻟـﺪﯾﻦ ﻓـﻀﻞﷲ ﻫـﻤﺪاﻧﯽ درآﺛـﺎرو اﺣﯿﺎء درﻣـﻌﺮﻓـﺖ اﺣـﻮال درﺧـﺖ »ﭼـﺎ« آورده اﺳـﺖ: »ﺑـﻪ اﻋـﺘﺒﺎراﻃـﺒﺎء ﻣـﺎ، آن را ﺷـﺎه ﺧـﻠﻖ ]ﺷـﺎه ﺧـﺘﺎی[! ﮔـﻮﯾﻨﺪ و آن را ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻣـﻨﺰی و ﺧـﺘﺎﯾﯽ »ﭼـﻪ« ﮔـﻮﯾﻨﺪ … ﺑـﺮگ آن ﻣﯽﭼﯿﻨﻨﺪ و آن را ﺑـﻪ ﺑـﺨﺎردﯾﮓ ]دﯾﮕﺮ[ ﭘــﺨﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و درآﻓــﺘﺎب ]ﻣﯽ[اﻧــﺪازﻧــﺪ ﺗــﺎ ﺧﺸﮏ ﺷــﻮد و ﭼــﻮن ﻧــﻢ ﺑــﺪان ﻧــﺮﺳــﺪ، ﭼــﻨﺪ ﺳــﺎل ﻗــﻮت آن
ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ« )ص ۶۸.( ﺷـﻮاﻫـﺪ ﻣـﻮﺟـﻮد، ﻓـﺮﻫـﻨﮓ ﻧـﻮﺷﯿﺪن ﭼـﺎی درﻏـﺮب آﺳﯿﺎ زودﺗـﺮازﺳـﺪۀ ۷ ق / ۳۱ م رواج ﯾﺎﻓـﺘﻪ، و اﺣـﺘﻤﺎﻻ ًازﻃـﺮﯾﻖ ﺑـﺮﭘـﺎﯾﮥ
ﻣـﻐﻮﻟـﻬﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺮزﻣﯿﻨﻬﺎی اﺳـﻼﻣﯽ ﻣـﻌﺮﻓﯽ ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﺑـﻪ ﮔـﺰارش راﻣـﻮﺳﯿﻮ درﻣـﻘﺪﻣﮥ ﺳـﻔﺮﻧـﺎﻣﮥ ﻣـﺎرﮐﻮﭘـﻮﻟـﻮ )چ ۵۴۵۱م(، ﻧـﺎمﺑـﺮده ﺑـﻪ ﻧـﺤﻮۀ آﻣـﻮزش دمﮐﺮدن ﭼـﺎی ازﺳـﻮی ﺑـﺎزرﮔـﺎﻧﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺣـﺎﺟﯽ ﻣﺤـﻤﺪ اﺷـﺎره ﮐﺮده اﺳـﺖ )ﻧﮑ : ﯾﻮل، / I .(292 ازﺳـﻮﯾﯽ درﮔـﺰارﺷﯽ ﻣـﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ ﺳـﺎﻟـﻬﺎی ۴۸۹-۰۴۰۱ ق / ۴۷۵۱-۰۲۶۱ م، آﻣـﺪه ﮐﻪ ﺑـﺮگ ﭼـﺎی ﻫـﻤﭽﻮن اﺑـﺮﯾﺸﻢ ازاﻗـﻼم
ﻣﻮرد ﺗﺒﺎدل درﺗﺠﺎرت ﻣﯿﺎنﭼﯿﻦو ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎیﻋﺮﺑﺴﺘﺎنﺑﻮدهاﺳﺖ )ﺑﺮﺗﺸﻨﺎﯾﺪر، 300 / .(II ﭼـﺎی درﺟـﻬﺎن اﺳـﻼم ﻃﯽ ﺳـﺎﻟﯿﺎن درازﺻـﻮرت ﮔـﺮﻓـﺘﻪ، و درﻫـﻤﻪﺟـﺎ ﯾﮑﺴﺎن ﻧـﺒﻮده اﺳـﺖ. ﻣـﺜﻼ ًاﺑـﺘﺪا در ﮔﺴـﺘﺮش ﻣـﺼﺮف
ﻣﺮاﮐﺶ، ﻣﺼﺮ، اﯾﺮان و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎًدردﯾﮕﺮﮐﺸﻮرﻫﺎ رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﺑﺮای اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ، ﻧﮑ : ﻣﻮﺳﻰﭘﻮر، ۴۰۷-۶۰۷.(
ﺗﻐﯿﯿﺮو ﺗـــﺤﻮﻻت ﺗـــﺎرﯾﺨﯽ، اﺟـــﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻓﻘﻬﯽ و ﻓـــﺮﻫﻨﮕﯽ درﺟـــﻮاﻣـــﻊ اﺳـــﻼﻣﯽ درارﺗـــﺒﺎط ﺑـــﺎ ﺳﯿﺮﻓـــﺮاﮔﯿﺮی ﭼـــﺎی و ﺳـﻠﺴﻠﻪﻣـﺮاﺗـﺐ ﺗـﻮزﯾﻊ ﻣـﺼﺮف آن ازدرﺑـﺎرﯾﺎن ﺑـﻪ ﻃـﺒﻘﺎت ﻣـﺘﻮﺳـﻂ، و ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم ﮐﻞ اﺟـﺘﻤﺎع، ﺑﺴﯿﺎرﻣـﺘﻨﻮع ﺑـﻮده اﺳـﺖ
)ﺑﺮای ﺳﯿﺮاﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت، ﻧﮑ : اداﻣﮥ
ﻣـﻘﺎﻟـﻪ.( ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ درﮐﺸﻮرﻫـﺎﯾﯽ ﭼـﻮن ﺗـﻮﻧـﺲ و ﻣـﺮاﮐﺶ درﺑـﺮﻫـﻪﻫـﺎﯾﯽ اززﻣـﺎن، ﺑـﺮﺧﯽ ازﻋـﻠﻤﺎ، ﻓـﻘﻬﺎ، ﻣـﺪرﺳـﺎن
ﻣـﺪارس دﯾﻨﯽ و زﻋـﻤﺎی ﺻـﻮﻓﯿﻪ ﺣﮑﻢ ﺑـﻪ ﺗﺤـﺮﯾﻢ ﭼـﺎی داده ﺑـﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﮔـﻮﯾﺎ ﺳـﺒﺐ آن ﺑـﺮﮔـﺰاری ﻣـﺠﺎﻟﺴﯽ ﻫـﻤﭽﻮن ﻣـﺠﺎﻟـﺲ
ﺑـﺎدهﻧـﻮﺷﯽ ﺑـﺮای ﭼـﺎی، وﺟـﻮد ﺳـﺎﻗﯽ ﺑـﺮای دوردادن ﭼـﺎی ﻣﯿﺎن ﺣـﻀﺎر، ﻧـﻮﺷﯿﺪن ﭼـﺎی درﻗـﺪح و ﺟـﺎم، و ﺳـﺮودن اﺷـﻌﺎری درﺑـﺎرۀ ﭼـﺎی ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ درﻣـﻘﺎﺑـﻞ، ﺑـﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮازآﻧـﺠﺎﮐﻪ ﻧـﻮﺷﯿﺪن ﭼـﺎی ﺟـﺎی ﺑـﺎدهﻧـﻮﺷﯽ را ﮔـﺮﻓـﺘﻪ ﺑـﻮد و ﻧـﻪﺗـﻨﻬﺎ ﺳﮑﺮآور
ﻧــﺒﻮد، ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺸﯿﺎرﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺰﺑــﻮد، آن را ﺣــﻼل ﻣﯽﺷــﻤﺮدﻧــﺪ )ﺳــﺒﺘﯽ، ۹۴، ۱۰۱؛ ﺑــﺮای آﮔــﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ، ﻧﮑ : ﻣــﻮﺳــﻰﭘــﻮر،
۵۰۷-۶۰۷.(
ﭘﯿﺸﯿﻨﮥ ﭼﺎی دراﯾﺮان
ﻫـﻤﺎنﻃـﻮرﮐﻪ ﮔـﻔﺘﻪ ﺷـﺪ، ﭼـﺎی ازﺣـﺪود ﺳـﺪۀ ۷ ق / ۳۱ م ﻣﯿﺎن ﭼﯿﻦ و ﺟـﻬﺎن اﺳـﻼم ﺑـﻪﺧـﺼﻮص اﯾﺮان ردوﺑـﺪل ﻣﯽﺷـﺪه
اﺳــﺖ. اﯾﻦ ﻣــﻮﺿــﻮع را ﻣﯽﺗــﻮان درﻣــﺘﻮن ﻃــﺐ ﻗــﺪﯾﻢ ﻧﯿﺰﭘﯽﮔــﺮﻓــﺖ؛ اﻣــﺎ ﺷــﺎﯾﺪ ﻣــﻄﻤﺌﻦﺗــﺮﯾﻦ ﺷــﺎﻫــﺪ دراﯾﻦﺑــﺎره، ﺳـﻔﺮﻧـﺎﻣـﻪﻫـﺎ و ﮔـﺰارﺷـﻬﺎی ﺑـﺎﻗﯽﻣـﺎﻧـﺪه ﻃﯽ ﺳـﺪهﻫـﺎی ﻣـﺘﻤﺎدی ﺑـﺎﺷـﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓـﺮﻫـﻨﮓ ﻣـﺼﺮف ﭼـﺎی ﮔـﺎه ﻣﺴﯿﺮ ﻣﻌﮑﻮس ﭘﯿﻤﻮده اﺳـﺖ، ﺑـﻪﻃـﻮریﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧـﺎن درﭼﯿﻦ ﭼـﺎیﺧـﺎﻧـﻪ ﺑـﺮﭘـﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ. ﻓـﻨﮓ ﺟﯿﻦ ﯾﻮان ﻣﯽﻧـﻮﯾﺴﺪ: »درآن
ﺷﻬـﺮ]ﺟـﻦ ﺟﯿﺎﻧـﮓ[ ﭼــﺎﯾﺨﺎﻧﮥ اﺳـﻼﻣﯽ ووﯾﻮن ـ ﺟـﺎی ﻧﯿﺰﺷﻬـﺮت ﺑﺴﯿﺎردارد. ﭼـﺎی ﺧﺸﮏ ﻣـﻮرد ﻣـﺼﺮف اﯾﻦ ﭼـﺎیﺧـﺎﻧـﻪ در ﻗـﻮﻃﯿﻬﺎی ﺷـﺶﮔـﻮﺷـﻪ و دردو ﻧـﻮع ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﺷـﻮرﻋـﺮﺿـﻪ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐﻪ ﻫـﻢ ارزان و ﻫـﻢ دارای ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ ﻋـﺎﻟﯽ اﺳـﺖ« )ص
۵۲۲.(
ﻣﺴــﻠﻢ اﺳــﺖ ﮐﻪ دراﯾﺮان ﻧﯿﺰﻫــﻤﭽﻮن دﯾﮕﺮﻣــﻤﺎﻟﮏ اﺳــﻼﻣﯽ و اروﭘــﺎﯾﯽ، ﻋــﻤﻮﻣﯽﺷــﺪن ﻣــﺼﺮف ﭼــﺎی دراﺟــﺘﻤﺎع،
ﻣﺴﯿﺮی ﻃـﻮﻻﻧﯽ را ﭘﯿﻤﻮده اﺳـﺖ. ﺷـﺎﯾﺪ ﺑـﺘﻮان اﯾﻦ ﻣـﺪت زﻣـﺎن را ازﺳـﺪۀ ۰۱ ﺗـﺎ ۳۱ ق / ۶۱- ۹۱ م )درﺳـﺖ ﻣـﺎﻧـﻨﺪ روﺳﯿﻪ، اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن و ﺗـﺮﮐﯿﻪ( درﻧـﻈﺮﮔـﺮﻓـﺖ. آﻧـﭽﻪ دراﯾﻦ ﻣﯿﺎن اﺗـﻔﺎق اﻓـﺘﺎده، ﺟـﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ اﯾﻦ ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ )ﭼـﺎی( ﺑـﺎ ﯾﮏ ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺳﻨﺘﯽﺗـﺮ، ﯾﻌﻨﯽ ﻗـﻬﻮه ﺑـﻮده اﺳـﺖ. اﯾﻦ اﺗـﻔﺎق دراﯾﺮان ازاواﺧـﺮدورۀ ﻗـﺎﺟـﺎرآﻏـﺎزﮔـﺮدﯾﺪ و ﭼـﺎی ﮐﻢﮐﻢ ﺑـﻪ ﯾﮏ ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻓـﺮاﮔﯿﺮﺗـﺒﺪﯾﻞ ﺷـﺪ. اﮔـﺮﭼـﻪ اﯾﻦ روﯾﺪاد درﮐﺸﻮری ﻣـﺜﻞ ﺗـﺮﮐﯿﻪ ــ ﮐـﻪ ﺑــﻪ ﺷـﺪت ﺗـﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮﻓـﺮﻫـﻨﮓ روﺳـﻬﺎ ﺑــﻮد ــ ﺑــﺎ ﺳـﺮﻋـﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی رخ داد )ﻣﺘﯽ، (238، اﻣـﺎ درآﻧـﺠﺎ، ﻗـﻬﻮه ﻫـﻤﭽﻨﺎن ارزش ﺧـﻮد را ﺗـﺎ ﺑـﻪ اﻣـﺮوزﺣـﻔﻆ ﮐﺮده، اﺗـﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ در
اﯾﺮانﻧﯿﻔﺘﺎدهاﺳﺖ )ﺑﺮای اﻃﻼﻋﺎتﺑﯿﺸﺘﺮ، ﻧﮑ : ﺗﺎﭘﺮ، ۸۱۲-۹۱۲.(
ﭘﯿﺶﺗــﺮﮔــﻔﺘﻪ ﺷــﺪ ﮐﻪ اﺣــﺘﻤﺎﻻ ًﻧــﻮﺷﯿﺪن ﭼــﺎی ازﻃــﺮﯾﻖ ﻣــﻐﻮﻟــﻬﺎ و ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ اﯾﻠﺨﺎﻧــﺎن دراﯾﺮان راﯾﺞ ﺷــﺪ )ﻻوﻓــﺮ،
(554-553، اﻣـﺎ روﺷـﻦ ﻧﯿﺴﺖ آن ﭼـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻃـﻮاﯾﻒ ازﺑﮏ و ﺗـﺮﮐﻤﻦ ﻣﯽﻧـﻮﺷﯿﺪﻧـﺪ، ازﻧـﻮع ﺳﯿﺎه ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﯾﺎ ازﻧـﻮع ﭼـﺎی ﺳـﺒﺰ. ﭼـﻮن ازﺑﮑﻬﺎ ﭼـﺎی را ﻧـﻪ ﻓـﻘﻂ ﯾﮏ ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ، ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ ﻣـﺎدۀ ﻣـﻐﺬی ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ و آن را ﻫـﻤﺮاه ﺑـﺎ ﺷﯿﺮ، ﮐﺮه و دﻧـﺒﻪ
ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ )اﻟﻔﯿﻨﺴﺘﻦ، .(191 دررﺳـﺎﻟـﻪﻫـﺎی ﻃﺒﯽ ﺳـﺪۀ ۰۱ ق / ۶۱ م، ازﭼـﺎی ﺑـﻪﻋـﻨﻮان ﯾﮏ ﮔﯿﺎه درﻣـﺎﻧﯽ ﺳـﺨﻦ ﺑـﻪ ﻣﯿﺎن آﻣـﺪه اﺳـﺖ. ﻣﺤـﻤﺪ ﻧﺼﯿﺮاﻟـﺪﯾﻦ ﺣـﻤﻮی ﯾﺰدی اﺷـﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ ﭼـﺎی داروﯾﯽ ﻧـﺎﺷـﻨﺎﺧـﺘﻪ و ﻧـﻪﭼـﻨﺪان ﻣـﺸﻬﻮراﺳـﺖ. ﻋـﻤﺎداﻟـﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮازی ﻫـﻢ دررﺳـﺎﻟﮥ »ﭼـﺎی ﺧـﺘﺎﯾﯽ« ﺑـﻪ ﭼـﺎی ﺳـﺒﺰاﺷـﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ دراﯾﺮان ﭼـﻨﺪان ﻣـﻄﺮح ﻧـﺒﻮده اﺳـﺖ. او ﭼـﺎی را دارای ﻓـﻮاﯾﺪ ﻗـﻮی درﻣـﺎﻧﯽ، و ﻣـﻨﺸﺄ آن را ﮐﺸﻮرﭼﯿﻦ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ )ﻧﮑ : ﻣﺘﯽ، .(239 اﯾﻦ ﮔﯿﺎه ﮐﻪ ﺧـﻮاص درﻣـﺎﻧﯽ ﻧﻈﯿﺮرﻓـﻊ ﻧـﻔﺦ ﻣـﻌﺪه، ﻫـﻀﻢﮐﻨﻨﺪﮔﯽ و اﻓـﺰاﯾﺶ اﺷـﺘﻬﺎ ﺑـﺮاﯾﺶ ﻗـﺎﺋـﻞ ﺑـﻮدﻧـﺪ، ﺑﺴﯿﺎرﮔـﺮانﺑـﻬﺎ ﺑـﻮده اﺳـﺖ )ﺑـﺮای ﺧـﻮاص ﻃﺒﯽ ﭼـﺎی، ﻧﮑ : دﻧـﺒﺎﻟﮥ ﻣـﻘﺎﻟـﻪ.( ﺣﮑﯿﻢ ﻣـﺆﻣـﻦ درﺑـﺎرۀ ﭼـﺎی )ﺷـﺎه ﺻﯿﻨﯽ( ﻧـﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ: »ﻋـﺼﺎرۀ ﺟـﺎﻣـﺪۀ ﺳﯿﺎه ﺻـﻔﺎﯾﺤﯽ اﺳـﺖ و ﺑـﺮاو ﻧﻘﺸﯽ ﺷـﺒﯿﻪ ﺑـﻪ ﻧـﻘﺶ ﺧـﺎﺗـﻢ ]اﺳـﺖ[ و
ﮔـﻮﯾﻨﺪ ﻋـﺼﺎرۀ رﯾﻮﻧـﺪ اﺳـﺖ و ﺑﻌﻀﯽ ﻋـﺼﺎرۀ ﺣـﻨﺎی ﭼﯿﻨﯽ داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ و ﻣـﺎﯾﻞ ﺑـﻪ زردی او ﺑﻬـﺘﺮو ازﺑـﻼد ﻫـﻨﺪ ﺧﯿﺰد و ﺳـﺮد و ّﻔﻒ و ﻗـﺎﺑـﺾ، و ﻃـﻼی او ﺟﻬـﺖ درد ﺳـﺮﺣـﺎ ّرو اورام ﺣـﺎ ّره و اﺑـﺘﺪای ﻓـﺘﻖ، و ﺷـﺮب او ﺟﻬـﺖ درد ﺳـﺮو ﻣـﻨﻊ ﺻـﻌﻮد ﺑـﺨﺎرو ﻣـﺠ
ﺿﻌﻒ ﻣﻌﺪه، و ذروراو ﺟﻬﺖ ﻧﺰفاﻟﺪم ﺟﺮاﺣﺎت ﻧﺎﻓﻊ، و او ﻏﯿﺮ]از[ ﺗﻨﺰوی ﺧﺘﺎﯾﯽ اﺳﺖ« )ص ۸۶۲.(
آﻧـﭽﻪ ﻣﺴـﻠﻢ اﺳـﺖ، وﺟـﻮد ﻗـﻬﻮهﺧـﺎﻧـﻪﻫـﺎ درﻋـﺼﺮﺻـﻔﻮی اﺳـﺖ. ﻣﮑﺎن و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح، ﭘـﺎﺗـﻮﻗﯽ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﮐﻪ درآن ﻣـﺮدم دورﻫـﻢ ﺟـﻤﻊ ﻣﯽﺷـﺪﻧـﺪ و ﺿـﻤﻦ ﻧـﻮﺷﯿﺪن ﻗـﻬﻮه، ﺑـﻪ ﺑـﺤﺜﻬﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟـﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﭘـﺮداﺧـﺘﻨﺪ. ﺑـﻪ ﻧـﻮﺷـﺘﮥ ﺳﯿﺮﯾﻞ اﻟـﮕﻮد، درﻋـﺼﺮﺷـﺎه ﻋـﺒﺎس )ﺳـﻠ ۶۹۹- ۸۳۰۱ ق(، ﮐﻢﮐﻢ ﺑـﺎ اﻓـﺰودن ﻗـﻨﺪ ﺑـﻪ ﭼـﺎی و ﻗـﻬﻮه، ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣـﻄﺒﻮﻋﯽ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آﻣـﺪ
و آﻧـﭽﻪ ﺗـﺎ آن زﻣـﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮﻧـﻮﻋﯽ دارو ﻣـﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷـﺪ، ﻓـﺮﻫـﻨﮓ ﻏـﺬاﯾﯽ ﻣـﺮدم را دﺳـﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﯿﺮﺷـﮕﺮﻓﯽ ﺳـﺎﺧـﺖ، ﺗـﺎﺣـﺪیﮐﻪ درﻗـﻬﻮهﺧـﺎﻧـﻪﻫـﺎ اﺗـﺎﻗـﻬﺎی ﻣـﺨﺼﻮﺻﯽ ﺑـﺮای ﺻـﺮف ﭼـﺎی درﻧـﻈﺮﮔـﺮﻓـﺘﻪ ﺷـﺪ )ص ۰۵.( ازﻗـﺮارﻣـﻌﻠﻮم، ﺑﯿﺸﺘﺮ، اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاف ﭼـﺎی را ﻣﯽﻧـﻮﺷﯿﺪﻧـﺪ، ﭼـﺮاﮐﻪ ﻧـﻮﺷﯿﺪن آن ﻧـﺸﺎﻧﮥ ﻧـﻮﻋﯽ ﺗـﺸﺨﺺ ﺑـﻮده اﺳـﺖ. ﺑـﻪ ﮔـﺰارش اﻟـﮕﻮد، ﺑـﺎ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑـﻪ
ُ |
ﺑﺮﺧﯽﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎیآنﻋﺼﺮ،ﻫﯿﭻدﻟﯿﻠﯽﻣﺒﻨﯽﺑﺮﻧﺎﯾﺎبﺑﻮدناﯾﻦﮔﯿﺎهﯾﺎﻓﺖﻧﻤﯽﺷﻮد )ص ۲۵.( ﮐﻬﻦﺗـﺮﯾﻦ ﺳـﻔﺮﻧـﺎﻣـﻪای ﮐﻪ درآن ﺑـﻪ ﭼـﺎی اﺷـﺎره ﺷـﺪه، ﺳـﻔﺮﻧـﺎﻣﮥ اﻟـﺌﺎرﯾﻮس )۷۴۰۱ ق / ۷۳۶۱ م( اﺳـﺖ. وی ﺿـﻤﻦ وﺻـﻒ ﺷﻬـﺮاﺻـﻔﻬﺎن و دﮐﻪﻫـﺎی ﻣﯿﺪان ﺑـﺰرگ آن، ازدﮐﺎﻧﯽ ﻧـﺎم ﻣﯽﺑـﺮد ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﭼـﺎی ﺧـﺘﺎﯾﯽﺧـﺎﻧـﻪ« ﮐﻪ درآن ﻣـﺎﯾﻊ داغ ﺳﯿﺎهرﻧﮕﯽ را ﮐﻪ ازرﯾﺨﺘﻦ ﮔﯿﺎﻫﯽ درآب ﺟـﻮش ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣﯽآﯾﺪ، ﺑـﻪ ﻣﺸـﺘﺮﯾﺎن ﻣﯽدﻫـﻨﺪ. او ﻣﯽﮔـﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﯿﺎه را ازﺑﮑﻬﺎی ﺗـﺎﺗـﺎراز ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺧـﺘﺎ )ﺧـﺘﻦ( ﺑـﻪ اﯾﺮان آوردهاﻧـﺪ. وی ﭘـﺲ ازﺗـﻮﺻﯿﻒ ﺑـﺮﮔـﻬﺎی ﭼـﺎی اداﻣـﻪ ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ: زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻧـﻬﺎ را ﺧﺸﮏ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ، ﺑـﻪ رﻧـﮓ ﺳﯿﺎه درﻣﯽآﯾﺪ. او ﻣﯽﻧـﻮﯾﺴﺪ: »اﯾﺮاﻧﯿﻬﺎ ﭼـﺎی را درآب داغ رﯾﺨﺘﻪ، و دم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﻤﯽ رازﯾﺎﻧـﻪ ﻫـﻢ ﺑـﻪ آن اﺿـﺎﻓـﻪ ﮐﺮده، ﺑـﺎ ﻗـﻨﺪ و ﯾﺎ ﺷﮑﺮﻣﯽﺧـﻮرﻧـﺪ. اﯾﺮاﻧﯿﻬﺎ، ﭼﯿﻨﯿﻬﺎ و ژاﭘﻨﯿﻬﺎ ﻣـﺪﻋﯽاﻧـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ داغ، ﻧﯿﺮوی ﺧـﺎﺻﯽ
ﺑـﻪ ﺑـﺪن ﻣﯽدﻫـﺪ و ﺑـﺮای ﻣـﻌﺪه، رﯾﻪ، ﮐﺒﺪ و ﮐﻠﯿﻪ ﻣﻔﯿﺪ اﺳـﺖ و ﺳـﻨﮓ ﮐﻠﯿﻪ را دﻓـﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ، ﺳـﺮدرد را ﺗﺴﮑﯿﻦ ﻣﯽدﻫـﺪ،
رﻃـﻮﺑـﺖ ﺑـﺪن را ازﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑـﺮد و ﺑـﺎ ﻣـﺼﺮف آن، ﺷـﺨﺺ ﻣﯽﺗـﻮاﻧـﺪ ﺷـﺐ را ﻧـﺨﻮاﺑﯿﺪه، و ﺑـﺪون ﺧﺴـﺘﮕﯽ ﺑﯿﺪارﺑـﻤﺎﻧـﺪ و ﮐﺎر ﮐﻨﺪ. ﺑــﻪ ﻋﻘﯿﺪۀ آﻧــﻬﺎ اﮔــﺮﭼــﺎی درﺣــﺪ اﻋــﺘﺪال ﻣــﺼﺮف ﮔــﺮدد، اﻧــﺴﺎن را ﮐﺎﻣــﻼ ًﺳــﻼﻣــﺖ ﻧــﮕﻪ ﻣﯽدارد، و ﻋــﻤﺮرا زﯾﺎد
ﻣﯽﮐﻨﺪ« )ص ۷۵۶.( ازﺳـﺪۀ ۳۱ ق / ۹۱ م ﺑـﻪ ﺑـﻌﺪ، درﮔـﺰارﺷـﻬﺎی ﺳﯿﺎﺣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازاﯾﺮان دﯾﺪن ﮐﺮدهاﻧـﺪ، ﺑـﻪ ﻣـﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑـﺎرۀ ﭼـﺎی ﺑـﺮﻣﯽﺧـﻮرﯾﻢ. ژوﺑـﺮ )۱۲۲۱ ق / ۶۰۸۱ م( درﺳـﻔﺮﺧـﻮد ﺑـﻪ رﺷـﺖ، ﺑـﻪ ﺗـﺠﺎرت اﻗـﻼﻣﯽ ﭼـﻮن ﭼـﺎی ازﺳـﻮی ارﻣﻨﯿﻬﺎ اﺷـﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ )ص ۳۲۳.( ﯾﮏﺳـﺎل ﺑـﻌﺪ، اﮔـﻮﺳـﺖ ﺑـﻦﺗـﺎن ﻃﯽ ﻣـﻼﻗـﺎت ﺧـﻮد ﺑـﺎ ﻣﯿﺮزا ﺑـﺰرگ درﺗـﺒﺮﯾﺰاﻇـﻬﺎرﮐﺮده ﮐﻪ دراردوی ﺷـﺎﻫـﺰاده ﻋـﺒﺎس ﻣﯿﺮزا ﺑـﺎ ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ، ﻣﯿﻮه، ﭼــﺎی، ﺷــﺮﺑــﺖ و ﻗــﻬﻮه ﭘــﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺷــﺪه اﺳــﺖ )ص ۷۶.( ﻣــﻨﺼﺐ ﻗــﻬﻮهﭼﯽﺑــﺎﺷﯽ درﮐﻨﺎرآﺷــﭙﺰﺑــﺎﺷﯽ از
ﻣـﺸﺎﻏـﻞ و ﻣـﻨﺎﺻـﺐ درﺑـﺎری ﺑـﻮده ﮐﻪ وﻇﯿﻔﮥ ﺗﻬﯿﮥ دﺳـﺮ، ﻗـﻬﻮه و ﭼـﺎی درﺑـﺎرو ﭘـﺎدﺷـﺎه ﺑـﺮﻋﻬـﺪۀ او ﺑـﻮده اﺳـﺖ )درووﯾﻞ،
۷۲۲.(
ً |
ﭘـﻮﻻک اﻇـﻬﺎرﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗـﻘﺮﯾﺒﺎ ۰۰۲ ﺳـﺎل ﻃـﻮل ﮐﺸﯿﺪ ﺗـﺎ ﭼـﺎی ﭘـﺲ ازورود ﺑـﻪ اﯾﺮان، ﺟـﺎی ﺧـﻮد را ﮐﺎﻣـﻼ درﻓـﺮﻫـﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑـﺎزﮐﺮد، ﺑـﻪﻃـﻮریﮐﻪ ﻫـﻨﮕﺎم دﯾﺪاروی ازاﯾﺮان، ﻧـﻮﺷﯿﺪن اﻓـﺮاﻃﯽ ﭼـﺎی ﻧـﺰد ﻣـﺮدم ﻓـﺮاوان دﯾﺪه ﻣﯽﺷـﺪ. او ﻣﯽﮔـﻮﯾﺪ: اﯾﺮاﻧﯿﻬﺎ ﭼـﺎی را زﯾﺎد ﺷﯿﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ، ﺑـﺮﺧـﻼف اﻓـﻐﺎﻧـﻬﺎ و ﺗـﺎﺗـﺎرﻫـﺎ ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺟـﺎی ﻗـﻨﺪ، ﻧﻤﮏ درآن ﻣﯽرﯾﺰﻧـﺪ. او ﻣﯽﻧـﻮﯾﺴﺪ: »ﺗـﺼﺎدﻓـﺎ اوﻟﯿﻦ ﻓـﺮدی ﮐﻪ ﭼـﺎی را ﺑـﻪ ﻣـﻘﺪارزﯾﺎد ﺑـﺮای ﻓـﺮوش ﺑـﻪ اﯾﺮان آورده ﯾﮏ ﻧـﻔﺮآﻟـﻤﺎﻧﯽ ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ ﺑـﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﻣـﺮوزﻫـﻢ
ﺑــﻪ ﭼــﺎی ﺧــﻮب، ﭼــﺎی ﻧَــﻤﺴﻪ ﻣﯽﮔــﻮﯾﻨﺪ« )ص ۵۴۴-۶۴۴.( ﺑــﺮﺧﯽ ﻣــﻌﺘﻘﺪﻧــﺪ ﮐﻪ ﭼــﺎی ﺟــﺎی ﺧــﻮد را درﻣﯿﺎن ﻣــﺮدم
اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎنﺧﯿﻠﯽ زودﺗﺮﺑﺎزﮐﺮد ﺗﺎدرﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﻬﺎ )ﻧﮑ : اﯾﺮاﻧﯿﮑﺎ، 105 / .(V
ازدﯾﮕﺮﺳﯿﺎﺣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﺳـﺪۀ ۳۱ ق / ۹۱ م ﺑـﻪ ﭼـﺎی ﭘـﺮداﺧـﺘﻪاﻧـﺪ، ﻣﯽﺗـﻮان ازﮐﻨﺖ دوﮔـﻮﺑﯿﻨﻮ )ص ۶۲۱(، دﯾﻮﻻﻓـﻮا )ص ۵۴۲، ۱۶۲( و ﮐﺎرﻻ ﺳـﺮﻧـﺎ )ﻣـﺮدم … ، ۷۵( ﻧـﺎم ﺑـﺮد. آﻧـﭽﻪ اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺣـﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮﺑـﻪ آن ﻧـﻈﺮداﺷـﺘﻪاﻧـﺪ، ﻧـﻘﺶ ﭼـﺎی ﺑـﻪﻋـﻨﻮان ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ
ﻓـﺮحﺑـﺨﺶ، زداﯾﻨﺪۀ ﺧﺴـﺘﮕﯽ و ﻋـﻨﺼﺮﻣـﻬﻢ درﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ازﻣﯿﻬﻤﺎن ﺑـﻮده اﺳـﺖ. ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺑـﺎ ﭼـﺎی، ﻧـﻪ ﻓـﻘﻂ درﺧـﺎﻧـﻪﻫـﺎ، ﺑﻠﮑﻪ دراﻣـﺎﮐﻨﯽ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻗـﻬﻮهﺧـﺎﻧـﻪ )ﻫ م( ﻫـﻢ ﺻـﻮرت ﻣﯽﮔـﺮﻓـﺘﻪ اﺳـﺖ )وﯾﻠﺰ، ۶۶۲؛ ارﺳـﻞ، ۶۱۱.( ارﻧﺴـﺖ ﻫـﻮﻟﺘﺴـﺮﺑـﻪ رﺳـﻢ ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ازﺧـﻮاﺳـﺘﮕﺎرو داﻣـﺎد ﺗـﻮﺳـﻂ ﺧـﺎﻧـﻮادۀ ﻋـﺮوس ﻃﯽ ﻣـﺮاﺳـﻢ ﺧـﻮاﺳـﺘﮕﺎری و ﻋـﺮوﺳﯽ ﺑـﺎ ﭼـﺎی و ﺷـﺮﺑـﺖ و ﻗﻠﯿﺎن اﺷـﺎره
ﮐﺮده اﺳﺖ )ص ۳۲.(
ً
اﺣـﺘﻤﺎﻻ ﺗـﺎ اواﺳـﻂ ﺳـﺪۀ ۳۱ ق، ﻫـﻨﻮزﻗـﻬﻮه، ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽ راﯾﺞ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑـﻮده اﺳـﺖ، اﻣـﺎ ﻣـﺸﺨﺼﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮی ازﻧـﺸﺎﻧـﻪﻫـﺎی ﻣـﺼﺮف ﻗـﻬﻮه ﺑـﻪ ﺳـﻮی ﭼـﺎی رخ داده ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎرﭼﺸﻤﮕﯿﺮﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ ﭼـﻨﺎنﮐﻪ درﮐﺘﺎب اﻟـﻤﺂﺛـﺮو اﻵﺛـﺎرآﻣـﺪه اﺳـﺖ: »در ﻣﯿﺎن ﻃـﺒﻘﺎت اﻫـﻞ اﯾﺮان ﭼـﺎی اﮔـﺮﭼـﻪ ﭘﯿﺶ ازﻇـﻬﻮراﯾﻦ دوﻟـﺖ وارد اﯾﺮان ﮔـﺮدﯾﺪه ﺑـﻮده اﺳـﺖ، اﻣـﺎ ﻣـﺜﻞ اﻏـﻠﺐ ﻃﯿﺒﺎت و ﻣـﻮاد ﺗـﻨﻌﻢ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧـﺪان ﺳـﻠﻄﻨﺖ و ﻣـﻌﺪودی ﻗﻠﯿﻞ ازﺳـﺮوات ﻣـﺘﺮﻓﯿﻦ اﻧـﺤﺼﺎرداﺷـﺘﻪ، وﻟﯽ اﻣـﺮوزﻣﺸـﺮوب ﻋـﺎم اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻫـﺮﺻـﺒﺢ و ﺷـﺎم، و درﺟـﻤﯿﻊ ﺧـﺎﻧـﻪﻫـﺎی رﻋـﺎﯾﺎی اﯾﻦ ﭘـﺎدﺷـﺎه ازﻣـﺤﺘﺮﻓﮥ ﺷﻬـﺮی اﱃ ﻃﺒﻘﮥ ﻓـﻼﺣﮥ ﻗـﺮوﯾﻪ و رﺣـﺎﻟﮥ ﺑـﺪوﯾﻪ
اﺳﺒﺎبوادواتاﺳﺘﻌﻤﺎلآناﻟﺒﺘﻪﻣﻮﺟﻮداﺳﺖوﭘﯿﻤﻮدﻧﺶ، ﻫﻤﻪروزه ﻋﺎدتﻣﻌﻬﻮد« )اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ، ۱۰۱-۲۰۱.( ازﺳﯿﺎﺣــﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﻧــﺎﯾﺐاﻟــﺼﺪرﻣــﻌﺼﻮم ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺷﯿﺮازی )ص ۹۵، ۱۶-۲۶( و ﻇﻬﯿﺮاﻟــﺪوﻟــﻪ )ص ۰۷۳-۵۷۳( ﺑــﻪ رﺳــﻢ ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺑـﺎ ﭼـﺎی و ﻗﻠﯿﺎن ﭼـﻪ درﻗـﻬﻮهﺧـﺎﻧـﻪﻫـﺎ، ﭼـﻪ درﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯿﻬﺎی درﺑـﺎری و ﻧـﺰد ﻣـﺮدم اﺷـﺎره ﮐﺮدهاﻧـﺪ. ادوارد ﺑـﺮاون ﻧﯿﺰدر ﺳـﻔﺮﺧـﻮد ازﺗﻬـﺮان ﺑـﻪ آذرﺑـﺎﯾﺠﺎن ﻣﯽﻧـﻮﯾﺴﺪ: »ﻣـﻘﺎرن ﻇﻬـﺮﻣـﺎ درﯾﮏ ﻗـﻬﻮهﺧـﺎﻧـﻪ واﻗـﻊ درﺳـﺮراه ﺗـﻮﻗـﻒ ﮐﺮدﯾﻢ و رﻓـﻊ ﺧﺴـﺘﮕﯽ ﻧـﻤﻮدﯾﻢ. ﻗـﻬﻮهﺧـﺎﻧـﻪ ﻣﺤـﻠﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ درآﻧـﺠﺎ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ﭼـﺎی ﻣﯽﻓـﺮوﺷـﻨﺪ« )ص ۴۹.( او ﺑـﻪ ﭼـﺎی و ﻗﻠﯿﺎن ﺑـﻪﻋـﻨﻮان
وﺳـﺎﯾﻞ و ﻋـﻨﺎﺻـﺮﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻃﯽ ﻣـﻼﻗـﺎﺗـﻬﺎ اﺷـﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧـﻮﯾﺴﺪ: »ﺣـﺎﺟﯽ ﺻـﻔﺮﺑـﺎ ﺳـﺮﻋـﺖ ﺷـﺎم ﺧـﻮﺑﯽ ﺑـﺮای ﻣـﺎ ﺗـﺪارک
ﮐﺮد و زﺑـﺮدﺳـﺘﯽ و ﻟﯿﺎﻗـﺖ ﺧـﻮد را آﺷﮑﺎرﻧـﻤﻮد. ﺑـﻌﺪ ازﺻـﺮف ﺷـﺎم، ﻃـﺒﻖ رﺳـﻮم اﯾﺮاﻧﯿﻬﺎ، ﻣـﻦ ﻣـﺸﻐﻮل ﺻـﺮف ﭼـﺎی و ﺗـﺪﺧﯿﻦ
« )ص ۵۵۱.( ﻓـِﺮِد رﯾﭽﺎردزﻃﯽ ﺳـﻔﺮﺧـﻮد ﺑـﻪ ﯾﺰد اﻇـﻬﺎرﻣﯽدارد ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧـﺎن آﻧـﺠﺎ ﺑـﻪ دو دﻟﯿﻞ اﺳـﺘﮑﺎﻧـﻬﺎی ﭼـﺎی را ﻣﺸـﺒﮏ و دﺳـﺘﻪدارو زﯾﺒﺎ ﻗـﺮارﻣﯽدادﻧـﺪ، ﯾﮑﯽ ازآن ﺟﻬـﺖ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧـﺎن درﻇـﺮوف ﻓـﻠﺰی ﺑـﻮدم … اﯾﻦ ﻇـﺮف، ﻣﯿﻬﻤﺎن ﺧـﻮد را ﺗـﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮﻗـﺮاردﻫـﻨﺪ )ص ۶۶۱.( دراواﺧـﺮﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺪه اﺳـﺖ درﺟـﺎاﺳـﺘﮑﺎﻧﯿﻬﺎ ]اﻧـﮕﺎره[ی ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﻧـﻮﺷـﻨﺪ، دوم آﻧﮑﻪ ﺑـﺎ
ﮐﻪ ﺑﺴﺎط ﭼﺎی، ازﺟﻤﻠﻪ اﺳﺒﺎب دمﮐﺮدن و ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ دراﯾﺮانﺑﺎب ﻣﯽﺷﻮد )ﺑﺮای ﻣﺜﺎل، ﻧﮑ : اوﺑﻦ، ۷۳۳.( آﻧـﭽﻪ ازﻣـﻨﺎﺑـﻊ ﺳـﻔﺮﻧـﺎﻣـﻪای ﺑـﺮﻣﯽآﯾﺪ، اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣـﺼﺮف ﭼـﺎی ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻗـﻬﻮه ﭘـﺮﻫـﺰﯾﻨﻪﺗـﺮ، و ﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ ﻣﻨﻄﻘﮥ
ﺟـﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﻗﯿﻤﺖ ﭼـﺎی ﻣﺘﻐﯿﺮﺑـﻮده اﺳـﺖ. ﻣـﺜﻼ ًﺑـﻪ ﮔـﺰارش رودی ﻣﺘﯽ، درﺧـﺮاﺳـﺎن ﮐﻪ ﭼـﺎی ازﺑـﺨﺎرا وارد ﻣﯽﺷـﺪه
)دﻫﮥ ۰۳۲۱ ق / ۰۲۸۱ م(، ﻫـﺮﻣـﻦ ﭼـﺎی ﺣـﺪود ۳۱ ﭘـﻮﻧـﺪ ﻗﯿﻤﺖ داﺷـﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺘﺎًﮔـﺮان ﺑـﻮده اﺳـﺖ )ص .(247 درﻫـﻤﺎن زﻣـﺎن
و ﻣـﺎزﻧـﺪران ﺑـﻪﺳـﺒﺐ وﺟـﻮد ﮐﻮﻫـﻬﺎی ﺻـﻌﺐاﻟـﻌﺒﻮراﺻـﻼ ًﭼـﺎی وﺟـﻮد ﻧـﺪاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ. ﺑـﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﻓـﺮﯾﺰر، او ﮐﻤﯽ ﭼـﺎی را ﺑـﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮔـﺰاف ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ )ص .(105-104 ﺣـﺘﻰ ۰۲ ﺳـﺎل ﭘـﺲ ازآن دراﺳـﺘﺎﻧـﻬﺎی ﮔﯿﻼن ﻣـﺎزﻧـﺪران و آذرﺑـﺎﯾﺠﺎن ﻣـﺼﺮف ﻣﯽﮐﺮدهاﻧـﺪ و درﺑـﺎزارﻣـﻮﺟـﻮد ﻧـﺒﻮده، و آن ﺗـﻮاﻧﺴـﺘﻪ درﻣـﺎزﻧـﺪران ﻣـﻘﺪارﺧﯿﻠﯽ ﺟــﺎﻟــﺐ آﻧﮑﻪ ﻓــﺮﯾﺰرﻣﯽﻧــﻮﯾﺴﺪ: درﻧــﻮاﺣﯽ ﺷــﻤﺎل ﺷــﺮﻗﯽ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻧﯿﺰﻓـﻘﻂ ﺣﮑﺎم و اﺷـﺮاف ﭼـﺎی را درﮔﯿﻼن، ﺛـﺮوﺗـﻤﻨﺪان ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷـﺪ، درﺣـﺎﻟﯽﮐﻪ ﭼـﺎی ﺟـﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰازاﺳــﺘﺮاﺑــﺎد و روﺳﯿﻪ ﻣﯽآﻣــﺪه اﺳــﺖ )ﻣﺘﯽ، ﻫــﻤﺎﻧــﺠﺎ.( ﺧـﺮاﺳـﺎن، ﺑـﺮﻋﮑﺲ، آﻧـﭽﻪ ﻧـﺎﯾﺎب ﺑـﻮد، ﻗـﻬﻮه ﺑـﻮد و ﻓـﻘﻂ درﻣـﻨﺰل
ﺧﺎص درﭘﺬﯾﺮاﯾﯽﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎنداﺷﺖ )ص .(105 ﯾﮑﯽ ازاﻗـﻼم ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ازﻣﯿﻬﻤﺎﻧـﺎن درﻣﺸﻬـﺪ و دﯾﮕﺮﻧـﻮاﺣﯽ ﺷﻬـﺮی ﺧـﺮاﺳـﺎن، ﭼـﺎی ﺳـﺒﺰﭼﯿﻨﯽ ﺑـﺎ ﺷﮑﺮﻓـﺮاوان ﺑـﻮد، اﻣـﺎ
ﺗـﺮﮐﻤﻨﻬﺎی ﻣﺴـﺘﻤﻨﺪ ﻫـﺮﮔـﺰﭼـﺎی ﻣـﺼﺮف ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧـﺪ )ﻣﺘﯽ، .(248 ﮔـﻮﯾﺎ ﺗـﺎ اواﯾﻞ ﺳـﺪۀ ۳۱ ق / ۹۱ م ﻣـﺼﺮف ﭼـﺎی درﻧـﻮاﺣﯽ ﻏـﺮﺑﯽ، ازﺟـﻤﻠﻪ ارﻣﻨﺴـﺘﺎن و ﮔـﺮﺟﺴـﺘﺎن ﻣـﻌﻤﻮل ﻧـﺒﻮده اﺳـﺖ. اﺻـﻮﻻ ًﻣـﺮدﻣـﺎن ﻗـﻔﻘﺎزدرآن دوره ﺑـﺎ ﭼـﺎی آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺷـﻤﺎل
ﻧـﺪاﺷـﺘﻨﺪ )ﻓـﺮﯾﺰر، ﻫـﻤﺎﻧـﺠﺎ.( ﮔـﺰارش دﯾﮕﺮﺳﯿﺎﺣـﺎن دردﻫﮥ ۰۳۸۱ م ازﻧـﻮاﺣﯽ ﺟـﻨﻮﺑﯽ اﯾﺮان ﻣـﺎﻧـﻨﺪ ﺑﻬـﺒﻬﺎن و ﻃـﻮاﯾﻒ ﺑﺨﺘﯿﺎری، ﻣـﺆﯾﺪ اﯾﻦ ﻣـﻄﻠﺐ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﭼـﺎی ﻣـﺼﺮف ﻧﻤﯽﺷـﺪه، و ﺣـﺘﻰ ﺑـﺎرون دو ﺑُـﺪ درﺳـﻔﺮﻧـﺎﻣـﻪاش ادﻋـﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗـﺎ
اواﺳﻂﺳﺪۀ ۹۱ م، ﻧﺰد ﮐﻮچروان اﯾﺮانﺑﻪﻫﯿﭻوﺟﻪﻧﻪﭼﺎی ﻣﺼﺮف ﻣﯽﺷﺪهاﺳﺖ، ﻧﻪﻗﻬﻮه 108) / .(II
ﮔـﺰارﺷـﻬﺎی زﯾﺎدی دردﺳـﺖ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺳـﺎﻟـﻬﺎی ۵۱۲۱-۳۷۲۱ ق / ۰۰۸۱-۶۵۸۱ م، درﺣـﺎﻟﯽﮐﻪ درﻧـﻮاﺣﯽ ﮐﺮﻣـﺎن، ﺷﯿﺮاز، ﺑـﻮﺷﻬـﺮ، ﺳـﻨﻪ )ﺳـﻨﻨﺪج( و ﺑﻬـﺒﻬﺎن ﻗـﻬﻮه ﻧـﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺷـﺪه، ﭼـﺎی ﺑـﻪﻋـﻨﻮان ﻧـﻮﺷﯿﺪﻧﯽای ﻣـﺤﺒﻮب ﺟـﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﺷـﺪه اﺳـﺖ )ﻣﺘﯽ، 250-249؛ ﻧﯿﺰﻧﮑ : ﻣﯿﺘﻔﺮد، 357 / .(I رواج ﭼــﺎی ﺑــﻪﻋــﻨﻮان ﯾﮏ ﻧــﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣــﺤﺒﻮب دراﯾﺮان و ﺷﮑﻞﮔــﺮﻓــﺘﻦ ﻣــﺮاﺳــﻢ و آﯾﯿﻨﻬﺎی ﻣــﺮﺗــﺒﻂ ﺑــﺎ آن، ازﺟــﻤﻠﻪ ﭘــﺮﺳــﺸﻬﺎی ﺟــﺬاب ﺑــﺮای ﻣــﺤﻘﻘﺎن ﻣــﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷــﻮد ﮐﻪ ﺑــﻪ آن ﺧــﻮاﻫﯿﻢ
ﭘﺮداﺧﺖ.
0 Comments